نجوم وفضا

یک پسماند فضایی کوچک که از یک ماهواره قدیمی روسی جدا شده و در فضا سرگردان است، چندی پیش هر شش خدمه ایستگاه فضایی بین‌المللی را مجبور کرد تا از ترس جانشان به دو قایق نجات مستقر در این ایستگاه فضایی پناه برده و آماده بازگشت اضطراری به زمین شوند. آژانس فضایی روسیه اعلام کرد این قطعه فلزی سرگردان که بخشی از ماهواره روسی کوسموس 2251 بود از فاصله 23 کیلومتری ایستگاه عبور کرد و خدمه دوباره توانستند لباسهای فضایی را از تن درآورده و به خانه فضایی

خود در ارتفاغ 400 کیلومتری زمین بازگردند.

تابستان سال 1372 خورشیدی، زمانی که تکنسین‌ها در پایگاه فضایی پلستسک مشغول آماده‌سازی یکی دیگر از ماهواره‌های مخابراتی سری استلار برای ارتش روسیه بودند هرگز گمان نمی‌بردند که ماهواره کاملا سری زیر دست آنها زمانی به یکی از خبرسازترین ماهواره‌های جهان تبدیل شود. کوسموس 2251 یک ماهواره مخابراتی نظامی به وزن 900 کیلوگرم بود که اولین نمونه‌های آن در سالهای دهه 40 خورشیدی به فضا پرتاب شد. مجموعه ماهواره‌های استلار در ارتفاع متوسط 800 کیلومتری زمین مستقر هستند تا تشکیل یک زنجیره پیوسته ارتباطات مخابراتی برای نیروی فضایی ارتش اتحاد جماهیر شوروی سابق و روسیه کنونی را فراهم آورند. تا به امروز پنج مدل مختلف از این ماهواره موفق مخابراتی ساخته شده که کوسموس2251 از نسل چهارم آنها بوده است.

اما آنچه این ماهواره از کار افتاده روسی را مشهور کرده به حدود سه سال پیش باز می‌گردد. اواخر زمستان 1387 خورشیدی بود که یک ماهواره فعال از مجموعه ماهواره‌های ایریدیوم بی خبر از همه جا، تک و تنها در فضای لایتناهی مشغول تبادل اطلاعات با مشتریان زمینی خود بود که ناگهان کوسموس2251 با چنان سرعتی با آن برخورد کرد که ایریدیوم-33 مجال نیافت آخرین بیت‌های درخواستی یک مشتری را به زمین ارسال کند. محاسبات بعدی نشان دادند که ماهواره از کار افتاده روسی با سرعت متوسط 42 هزار کیلومتر بر ساعت ایریدیوم 33 را در هم شکسته بود.

این واقعه اولین و آخرین تصادف فضایی دو ماهواره از آغاز عصر فضا تا امروز بود. آنچه از این سانحه فضایی باقی ماند میلیونها دلار خسارت مالی و هزاران قطعه پسماند جدید فضایی بود که حالا خود به تهدیدهایی جدید در فضا تبدیل شده بودند.

آنچه سه کیهان‌نورد روس، دو فضانورد آمریکایی و یک فضانورد آلمانی را مجبور به ترک ایستگاه فضایی بین المللی و نشستن به حالت آماده‌باش در کپسول‌های فضایی سایوز کرده بود، قطعه کوچکی از بازمانده‌های آن تصادف فضایی تاریخی بود که اگر با ایستگاه فضایی

بین‌المللی برخورد می‌کرد می‌توانست فاجعه‌بارترین حادثه فضایی دنیا را رقم بزند.

دان بوربانک فضانورد ناسا که فرمانده این دوره از فضانوردان نیز بود به همراه دو کیهان‌نورد روس به نامهای آنتون شکاپلروف و آنتولی ایوانیشین لباسهای فضایی مخصوص بازگشت خود را پوشیدند و به داخل سایوز تی.ام.ای22 خود خزیدند. در آن سوی ایستگاه هم هیاهوی بسیاری بود. اولگ کونوننکوظ¬ کیهان‌نورد دیگری از روسیه به همراه فضانوردی از ناسا به نام دان پتیت و یک فضانورد از آژانس فضایی اروپا به نام آندره کوییپرز نیز پس از آنکه به یکدیگر در پوشیدن لباسهای فضایی کمک کردندظ¬ داخل سایوز تی.ام.ای 03 ام خود شده و درب‌ها را بستند تا در صورت بروز هرگونه اشکالیظ¬ فورا فضا را به مقصد زمین ترک گویند.

سرنشینان کپسول‌های فضایی و از آن جمله کپسول فضایی سایوز در هنگام بازگشت به زمین شتاب بسیار زیادی را تحمل می‌کنند. این شتاب خیلی زیاد که می‌تواند هر فرد ناآزموده‌ای را تا پای مرگ پیش ببردظ¬ باعث شده تا برای هر فضانورد یک صندلی مخصوصظ¬ کاملا مطابق با شکل و شمایل بدن آن فضانورد طراحی شود. از این رو هر فضانورد در هنگام بازگشت باید حتما با همان فضاپیمایی که به فضا رفتهظ¬ اقدام به بازگشت نماید. در حال حاضر که شاتل‌های فضایی بازنشسته شده‌اندظ¬ فقط ناوهای فضایی سایوز (سویوز) وظیفه حمل و نقل کیهان‌نوردان و فضانوردان را بر عهده دارند. همچنین اگر فضانوردی در مدار زمین دچار سانحه‌ای جدی شود و یا چنانچه مجموعه گروه پروازی با مشکلی مانند امکان برخورد یک تکه پسماند فضایی مشابه آنچه رخ داد و یا اشکالی در سامانه حفاظت از حیات ایستگاه روبرو شوند ناوهای فضایی سویوز در نقش قایق‌های نجات عمل کرده و آخرین امید فضانوردان در مدار زمین محسوب می‌شوند.

فضانوردان ایستگاه فضایی بین‌المللی پس از آنکه خطر برخورد مرتفع شد و باقی‌مانده خطرناک ماهواره معروف کوسموس 2251 از 23 کیلومتری آنها گذر کرد دوباره به داخل ایستگاه بازگشتند و کار خود را در مدار زمین از نو آغاز کردند.

از نخستین روزهای مسکونی شدن ایستگاه فضایی بین‌المللی این سومین باری بود که ساکنین بزرگترین سکونتگاه مداری بشر مجبور به ترک خانه مداری خود می‌شدند. دفعه پیش و هنگامی که یک تکه زباله فضایی از 250 متری ایستگاه گذر کرد خطر به معنی واقعی کلمه از بیخ گوش فضانوردان گذشت.

آنچه پسماندهای فضایی را خطرناک می‌کند سرعت مداری اشیاء برای استقرار در مدار است. این سرعت با افزایش ارتفاع مدار کاهش می‌یابد. اما در هر صورت هیچگاه از حدود 10 هزار کیلومتر بر ساعت کمتر نمی‌شود. در مداری که ایستگاه فضایی بین‌المللی قرار دارد سرعت مداری حدود 28000 کیلومتر بر ساعت است و این بدان مفهوم است که سرعت برخورد با تکه پسماندی که از روبرو می‌آیدظ¬ می‌تواند تا 56 هزار کیلومتر بر ساعت افزایش یابد. در چنین سرعتی برخورد با یک پیچ کوچک می‌تواند به اندازه انفجار یک نارنجک دستی خسارت به بار آورد.

تا به امروز حدود 400 هزار قطعه پسماند فضایی بزرگتر از یک سانتی‌متر در مدارهای مختلف اطراف زمین شناسایی شده‌اند. بیشتر پسماندهای فضایی در مدارهای کم ارتفاع زمینی سرگردانند. اگر فعالیت های فضایی بشر به همین منوال ادامه پیدا کند به زودی ما در تله‌ای که خود ساخته‌ایم گرفتار خواهیم شد و جمعیت پسماندهای فضایی در اطرافمان آنقدر رشد می‌کند که دیگر قادر به سفر به فضا نخواهیم شد.