نجوم وفضا

ماه فقط برای ما ساکنان تنها سیاره قابل زیست منظومه شمسی، جالب توجه نیست. اگر سیارات دیگر منظومه شمسی ما هم ساکنانی داشتند، بی‌شک به قمر ما با نگاهی ویژه می‌نگریستند. ماه نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین اقمار منظومه شمسی است که تنها قمری در منظومه ماست که به دور سیاره‌ای سنگی (زمین)‌ می‌گردد.

انسان قصد سفر مجدد به ماه را دارد، یک سوال مهم ذهن آینده‌نگرها را به خود مشغول کرده بود، ما برای برداشتن گام بعدی در کشف جهان نیازمند سفر دوباره به ماه هستیم، اما آیا ماه می‌تواند میزبانی ما را به عهده بگیرد؟ ‌به عبارت دیگر، آیا ماه می‌تواند حداقل نیازهای ما را برای اقامت طولانی بر سطح خود و سفر به فراسوی آن تامین کند؟ یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در این زمینه بحث مصالح ساختمانی از یک‌سو و آب از سوی دیگر بود. آب نقش کلیدی در تضمین موفقیت آینده سفرهای فضایی به مقصد ماه و فراسوی آن را دارد و به همین دلیل است وقتی مجموعه‌ای از اخبار درخصوص تایید وجود آب بر سطح ماه منتشر می‌شود، توجه افکار عمومی و محافل علمی را نیز به سوی خود جلب می‌کند.

دهه 60 میلادی سفر به ماه به یکی از مهم‌ترین آرزوهای بشر و رویاهای در آستانه تحقق تبدیل شده بود. آغاز پرشور سفرهای فضایی، ‌اعزام کاروانی از ماهواره‌ها و سفرهای سرنشین‌دار به مدار اطراف زمین روزهای پرهیجانی را رقم می‌زد. زمانی که جان. اف کندی رئیس‌جمهور وقت آمریکا در بازدید از ناسا ‌که تا آن زمان همیشه یک قدم از شوروی عقب‌تر گام بر‌می‌داشت از حتمی بودن اعزام فضانوردان به ماه تا پیش از پایان دهه خبر داد، بسیاری او را رویاپردازی دانستند که فقط شعارهای بزرگ سر می‌دهد، اما زمانی که درست یک سال پیش از اتمام آن فرصت، ‌آپولو 11 بر سطح ماه فرود آمد و نیل آرمسترانگ قدم بر سطح ماه گذاشت، به نظر می‌آمد که عصر طلایی اکتشافات فضایی در اوج خود ادامه خواهد یافت. گویی دیگر هیچ چیز غیرممکن نبود؛ به همین دلیل بسیاری از آینده‌نگرها پیش‌بینی کردند که نخستین شهرک‌های فضایی تا پایان قرن بیستم بر سطح ماه و مریخ ساخته خواهد شد، سفرهای توریستی به ماه در پایان هفته، جایگزین سفرهای زمینی می‌شود و خطوط حمل و نقل تجاری فضایی شکل خواهد گرفت. برخی از ایشان حتی پیشنهاد می‌کردند نخستین دوره مسابقات المپیک در قرن 21 در ماه برگزار شود، اما گذشت زمان نشان داد بسیاری از این ایده‌ها هرگز جامه‌عمل نپوشید. المپیک به جای ماه در آتن برگزار شد و هنوز هم شاتل‌های فضایی نامطمئن در حال رفت و آمد مداری هستند و تنها شهرک ساخته‌شده اتاقکی کوچک در 400 کیلومتری سطح زمین (ایستگاه بین‌المللی فضایی) است و نه بر سطح ماه. البته آن آینده‌نگرها اشتباهشان این بود که سرعت رشد این اکتشافات را یکسان فرض کرده بودند، اگر انسان از سال 1957 که اسپوتنیک اولین ماهواه ساخت دست بشر به مدار زمین رفت تا روزی که قدم بر سطح ماه گذاشت، تنها یک دهه زمان نیاز داشت، می‌شد تصور کرد با ادامه این روند صعودی در 4 یا 5 دهه بعد پیشرفت‌ها به کجا خواهد رسید، اما کمبود بودجه، ‌انگیزه و نبود دلیلی موجه برای این سرمایه‌گذاری دیربازگشت باعث شد برنامه‌ریزان فضایی به جای وقت گذاشتن روی سفرهای پرهزینه انسانی به ماه، کاروان‌های انبوهی از کاوشگرهای رباتیک را به گوشه و کنار منظومه شمسی بفرستند و زمانی به ماه بازگردند که توان اقامت طولانی‌تر در آن، ‌استخراج مواد خام و ساخت ایستگاه‌های تحقیقاتی و علمی و احیانا تبدیل آن به سکوی پرتاب‌های فضایی به سیارات دیگر را داشته باشند. اگر چنین پایگاه‌هایی در ماه ساخته شود، می‌توان با سوخت بسیار کمتری نسبت به زمین سفرهای طولانی‌تر را آغاز کرد، اما همه اینها نیازمند وجود شرایطی در ماه است و یکی از شاخص‌هایی که این رویا را به واقعیت نزدیک‌تر می‌کند، وجود آب در ماه است.

موضوع آب در ماه یکی از داستان‌های قدیمی درخصوص این قمر است، اولین بار که انسان به ماه نگریست، نواحی تیره سطح آن را ‌اقیانوس‌هایی فرض کرد. اگرچه بعدها معلوم شد سطح ماه از خشک‌ترین دشت‌های زمین هم خشک‌تر است، اما هنوز نام دریاهای ماه روی آن باقی مانده است.

در عصر اکتشافات فضایی، بارها بر سر وجود آب بر سطح ماه بحث شده است. مجموعه این تحقیقات نشان داد با احتمال بالایی در زیر سطح نواحی قطبی ماه آب وجود دارد.

اخیرا نیز کاوشگر اکتشافی ماه که در هفته‌های آینده ماموریت هیجان‌انگیزی را با پرتاب گلوله‌ای به سطح این قمر و بررسی ذرات فوران کرده از لایه‌های زیرین آن انجام خواهد داد، ‌بر وجود لایه‌های آب در زیر سطح قطبین ماه صحه گذاشت، اما خبر مهم‌تر چند روز بعد منتشر شد، فضاپیمای هندی چاندرایان 1 با کمک ابزار بسیار دقیق که بر عرشه خود داشت، یافته‌های پیشین را که با کمک ماموریت‌های دیپایمپکت و کاسینی هنگام گذر از کنار این سیاره به دست آمده بود، تایید کرد.

این نتایج که با کمک ابزار علمی نقشه‌نگار معدنی ماه‌(3)M به دست آمده نشان می‌دهد آب به طور گسترده‌ای بر سطح ماه و نه‌تنها در قطبین به وجود می‌آید و ناپدید می‌شود.

در حقیقت چرخه از تشکیل آب در شبانه‌روز ماه وجود دارد. هنگامی که روز ماه آغاز می‌شود، سطح این قمر مقابل بادهای خورشیدی قرار می‌گیرد. این بادها محتوی یون‌های هیدروژن هستند. تابش این یون‌ها و واکنش آنها با اکسیژنی که در خاک ماه وجود دارد، باعث می‌شود مولکول‌های هیدروکسیل و مولکول آب شکل بگیرد، اما زمانی که روز به نیمه می‌رسد، گرمای وحشتناک سطح ماه باعث می‌شود این مولکول‌ها بار دیگر بشکنند و در نهایت در عصرگاه بار دیگر مولکول‌های آب شکل می‌گیرند.

به این ترتیب چرخه‌ای که ممکن است در دیگر سیارات نظیر عطارد هم برقرار باشد سبب می‌شود ماه به طور دائم مولکول‌های آب را تولید کند؛ حال اگر مکانیسمی پیدا شود که این آب را هنگام تشکیل در جایی مانند سایه گودال‌های برخوردی ذخیره کند یا بتوان آن را با کمک شبکه‌ای جاذب‌ ‌استخراج کرد،‌ می‌توان به منبعی دائمی از آب مایع بر سطح ماه رسید.

این آب برای ماموریت‌های آتی حیاتی است. تصور کنید حمل و‌نقل آب به ماه در شرایطی که بابت انتقال هر کیلو ملزومات باید هزاران دلار هزینه کرد تا چه حد می‌تواند از نظر اقتصادی به صرفه باشد. ضمن آن که وجود آب در ماه می‌تواند در سوخت سفاین، ‌تامین اکسیژن و امثال آن نیز به کار ساکنان آینده ماه بیاید.

انسان اگر می‌خواهد به کاوش‌های سرنشین‌دار خود در فضا ادامه دهد، چاره‌ای جز سفر به ماه ندارد.

ماه دروازه‌ای به سوی آینده انسان در فضا خواهد بود.