نجوم وفضا

در جریان رقابت‌های فضایی میان شوروی سابق و آمریکا برای تسخیر فضا اتفاقات بسیاری افتاد که بعضی از آنها تا سال‌های اخیر همچنان محرمانه بود؛ اما پس از گذشت سال‌ها بسیاری از اسرار فضایی بر ملا شده است که هر یک می‌تواند درس‌های مهمی برای تحقیقات فضایی در دنیای امروز باشد.

به عنوان مثال می‌توان به داستان از کار افتادن سیستم هدایت خودکار سامانه ردیابی ایگلا اشاره کرد که به فرود اضطراری سایوز - 15 در قزاقستان منتهی شد.

بعد از مشکلات پی در پی مربوط به ایستگاه‌های مداری شوروی که با نام‌های سالیوت و کاسموس به فضا پرتاب شده و نتوانسته بودند کارشان را بخوبی انجام دهند، بالاخره کیهان‌نوردان سایوز ـ 14، سفینه خود را به سالیوت ـ 3 متصل و فعالیت جدیدی را به انجام رساندند. پاول پاپویچ و یوری آرتیوخین ماموریت داشتند در چارچوب پژوهش‌های نظامی در سالیوت، برنامه‌ای کاملا سری را صورت دهند.

باریس وولینف و ویتالی ژولوبف که به عنوان اعضای علی‌البدل پا به پای آنها مراحل آموزش و تمرین را گذرانده بودند، اینک آماده می‌شدند مدتی کوتاه پس از فرود پاپویچ و آرتیوخین، کار این گروه را در سالیوت ـ 3 ادامه دهند. در آخرین روز‌های پرواز مشترک سایوز ـ 14 ناگهان تصمیم مسئولان عوض شد. آنها تصمیم گرفتند به جای وولینف و ژولوبف ، گروه ذخیره سایوز ـ 14، دو نفر دیگر یعنی سارافانف و دیومین با ناو کیهانی سایوز ـ 15 پرواز کنند و آن دو که اعضای جانشین پرواز سایوز ـ 14 بودند در این ماموریت همچنان به عنوان ذخیره بمانند. مسئولان به ژولوبف و وولینف گفتند از آنها باید برای ایستگاه قوی‌تر بعدی استفاده خواهد شد و آنان به دلیل بالا بودن دانش و توانایی، باید ایستگاه فضایی بعدی را راه‌اندازی کنند. گفتند «ایستگاه جدید» راحت است؛ اما تا پرتاب آن دو سال باقی بود. وولینف که از سال 1969 در انتظار سفر بعدی روزشماری کرده بود خیلی از این قضیه ناراحت شد و به حالت قهر به مرخصی رفت.

کمیسیون دولتی تصمیم گرفت زودوف و روژدستونسکی به عنوان اعضای ذخیره سارافانف و دیومین ایفای نقش کنند. وولینف و ژولوبف به عنوان ذخیره دوم اعلام شدند؛ اما آنها حتی در زمان پرتاب سایوز ـ 15 به بایکونور هم نرفتند.

در صبحگاه یک روز آفتابی در پنجم شهریور 1353، گنادی سارافانف و دیومین خود را برای پروازی آماده می‌کردند که نخستین سفر آنان به فضا بود. سارافانف سی و دو ساله از ده سال پیش به عنوان فضانورد انتخاب شده بود و انتظار چنین روزی را می‌کشید. او در حقیقت بهترین سال‌های جوانی‌اش را با سخت‌ترین تمرین‌ها و آموزش‌های نفسگیر فضانوردی گذرانده بود.

اما همکارش وضعی بغرنج‌تری داشت. دیومین چهل و هشت ساله ـ که ‏آکادمی فنی نیروی هوایی شوروی سابق را با درجه دکترای مهندسی به اتمام رسانده بود ـ از 11 سال پیش در جرگه فضانوردان منتظر نخستین پرواز مداری خود به سر می‌برد. انتظار کشنده‌ای که به دلیل لغو برنامه طولانی‌تر هم شده بود.

یک موشک سایوز، سکوی پرتاب شماره یک پایگاه پرتاب‌های فضایی بایکونور را ترک کرد تا گنادی سارافانف و دیومین‏ را به مدار زمین برساند. با توجه به استقرار ایستگاه مداری سالیوت ـ 3 در ماه قبل و سفر و استقرار گروه کیهان‌نوردان سایوز ـ 14 در این ایستگاه، انتظار می‌رفت کیهان‌نوردان سایوز ـ 15 نیز ماموریت مشابهی را به انجام برسانند.

در حالی که کارشناسانی منتظر وقوع چنین اتفاقی بودند در ساعت 8 روز دوم پس از پرتاب، خبرگزاری رسمی شوروی ـ تاس ـ گزارش داد: «... در دومین روز سفر سارافانف و دیومین آزمایش‌هایی را در جهت بالا بردن روش‌های مختلفی برای پرواز و ارتقای فنون به انجام رساندند. در جریان مانورها، سایوز ـ 15 آنها سالیوت ـ 3 را به طور مکرر ردیابی کردند و عمل تمام دستگاه‌های ناو مربوط به گام‌های مختلف ردیابی ایستگاه فضایی را مورد بررسی دقیق قرار دادند... .»

این اطلاعیه طوری تنظیم شده بود که مشخص نمی‌شد هدف از پرتاب تنها «ردیابی» و تمرین عملیات مربوطه است یا «اتصال» به ایستگاه مداری؛ اما کارشناسان اعلام کردند سایوز ـ 15 در انجام ماموریت دچار مشکل شده است.

سایوز ـ 15 از نوع جدید ناو‌های سایوز بود که باتری خورشیدی نداشتند. با توجه به این مطلب، کیهان‌نوردان یا باید به ایستگاه مداری متصل می‌شدند یا بعد از دو روز پرواز به زمین بازمی‌گشتند. محدودیت انرژی، اجازه پرواز طولانی‌تر از 60 ساعت را به آنها نمی‌داد.

اما واقعیت ماجرا چه بود؟ پرتاب ناو با موفقیت انجام شد. تقریبا بعد از یک شبانه‌روز پرواز، ناو در نزدیکی ایستگاه قرار گرفت. سامانه ردیابی و اتصال خودکار «ایگلا» شروع به کار کرد. در اینجا اتفاق ناگواری افتاد: ایگلا فاصله 350 متری تا ایستگاه را به اشتباه 20 کیلومتر محاسبه کرد و فرمان سرعت گرفتن را به موتورها داد. در نخستین لحظه‌ها، کیهان‌نوردان متوجه اشتباه دستگاه خودکار نشدند در نتیجه ناو با سرعت 20 متر در ثانیه می‌رفت. خوشبختانه به دلیل مشکل دستگاه ردیابی، ناو و ایستگاه در یک خط نبودند و 40 متر با هم فاصله داشتند. به این ترتیب، ناو از کنار ایستگاه گذشت. چنانچه این اشتباه رخ نمی‌داد ناو کیهانی با سرعت زیادی به ایستگاه فضایی برخورد می‌کرد. کیهان‌نوردان متوجه قضیه نشدند؛ اما مرکز هدایت زمین فهمید سامانه ایگلا درست کارش را انجام نداده و دستگاه هدایت خودکار را از فعالیت انداخت. در طراحی سایوز، نوع کمکی یا جانشین برای ایگلا پیش‌بینی نشده بود.

کیهان‌نوردان بعد از این شکست اعلام آمادگی کردند که کار را با سامانه دستی ادامه دهند و ناو خود را به ایستگاه مداری متصل سازند؛ اما پایین آمدن میزان سوخت ناو باعث گردید مسئولان مرکز هدایت پرواز به کیهان‌نوردان دستور دهند به کار خود در فضا خاتمه داده و دستگاه‌های هدایت ناو را در شرایط بازگشت فوری قرار دهند. سارافانف و دیومین مجبور شدند در شرایط اضطراری به زمین بازگردند.

سایوز ـ 15 سرانجام در شبانگاه همان روز مسیر فرود را در پیش گرفت و در ساعت 20 و 10 دقیقه در قزاقستان بر زمین نشست. در منطقه باران می‌بارید. این دومین فرود شبانگاهی یک ناو کیهانی در تاریخ کیهان‌نوردی شوروی بود. جالب آن که روز بعد روزنامه‌ها نوشتند کیهان‌نوردان با موفقیت کار خود را به اتمام رسانده و به زمین بازگشتند!

برای بررسی دلایل حادثه کمیسیونی به ریاست چرنوکف تشکیل شد. سازندگان سامانه الحاق، کیهان‌نوردان را مقصر می‌دانستند و معتقد بودند آنان باید با هوشیاری بیشتری به اطلاعات توجه و دستگاه نزدیک شدن را بموقع را خاموش می‌کردند. کارشناسان مرکز آموزش پرواز، کیهان‌نوردان را بی‌گناه می‌دانستند و می‌گفتند درباره چنین وضعی به آنها اطلاعاتی داده نشده بود. کمیسیون دولتی سرانجام به این نتیجه رسید سامانه ایگلا باید تصحیح و بازسازی شود.

گنادی سارافانف و دیومین دیگر هیچ‌گاه شانس و فرصت سفر به فضا را نیافتند.